Pesten in het onderwijs in arbeidsrechtelijk perspectief

De medewerkers in het onderwijs hebben in de week van 21 t/m 25 september 2015 in “de week tegen pesten 2015” aandacht kunnen besteden aan het fenomeen pesten. In zo’n themaweek wordt op diverse manieren ingegaan op de problematiek van het pesten, dat van alle tijden is en dat in alle lagen van de maatschappij voorkomt. Pesten wordt door de Landelijke Klachten Commissie Onderwijs gedefinieerd als: “het systematisch en langdurig uitoefenen van psychologisch of fysiek geweld door een of meerdere personen ten opzichte van een persoon, die niet (langer) in staat is zichzelf te verdedigen”. Het vormt in het onderwijs een massief probleem, omdat het pestgedrag plaatsvindt in een omgeving waarin kinderen noodgedwongen in een groep met elkaar om moeten gaan. Daarnaast is het in spelsituaties niet altijd helder of het vertoonde gedrag als spel is op te vatten, inclusief het testen van elkaar, of als het kleineren en denigreren van iemand. Gelet op de soms ingrijpende gevolgen die pesten kan hebben, is het goed dat uitgebreid aandacht aan dit fenomeen wordt besteed, en aan de manieren om pestgedrag te onderkennen en tegen te gaan. Op bijna alle scholen is inmiddels een pestprotocol aanwezig waarin regels zijn opgenomen die moeten zorgen voor een sociaal-veilige omgeving op de school. Wat binnen het onderwijs  minder vaak aandacht krijgt, maar evengoed een groot probleem kan opleveren, is het pesten van leerkrachten/docenten door leerlingen.

Pesten van docenten

Hoewel een docent geacht wordt om te kunnen gaan met ongewenst gedrag van leerlingen, komt het niet zelden voor dat dergelijk gedrag veel invloed heeft op het welbevinden van de medewerker. Het moeten ondergaan van ongewenst, of pestgedrag door een groep leerlingen, een enkele leerling, of zelfs een hele klas, is niet bevorderlijk voor het sociale aanzien en voor de wijze van functioneren van de docent. Voorbeelden van het pesten van docenten zijn het uitschelden en kleineren van de docent, het weigeren gehoor te geven aan een opdracht van de docent (zoals het pakken van een boek, het noteren van het huiswerk, het afzetten van een pet, of het verlaten van de klas). Door dergelijk gedrag wordt uiteindelijk de autoriteit van de docent verder ondermijnd. Het komt zelfs voor dat een leerling fysiek geweld gebruikt tegen een docent en dat een filmpje daarvan via het internet wordt verspreid.

In sommige gevallen zullen dit soort incidenten nog kunnen worden geschaard onder het gebrek aan ervaring of een slechte dag van de docent. Leerlingen benutten (of misbruiken) in die gevallen de ruimte die door de docent wordt geboden. Als dergelijke voorvallen zich gaan herhalen en steeds ergere vormen aannemen, dan kan sprake zijn van disfunctioneren, maar het kan ook gaan om pestgedrag dat zich richt tegen de docent als persoon. Aan de hierboven genoemde definitie van pesten wordt dan in vele opzichten voldaan. Er is dan sprake van ‘systematisch en langdurig’, ‘psychologisch of fysiek geweld’, gericht tegen een persoon die niet (langer) in staat is zichzelf te verdedigen.

Gebrek in functioneren

Gebrek aan gezag en autoriteit in de klas kan komen door een functioneringsprobleem. Door de betreffende docent te begeleiden kan dit worden aangepakt. Zeker wanneer het rumoer in de klas veroorzaakt wordt doordat de docent het klassenmanagement niet op orde heeft en dus niet op adequate wijze in de groepsprocessen ingrijpt, zal begeleiding in veel gevallen uitkomst kunnen bieden. Met feedback op zijn klassenmanagement zal de docent beter in staat zijn op te treden om het ongewenste (pest-)gedrag te laten stoppen. Als het gedrag zich echter richt op persoonskenmerken van de docent, zoals ras, geloofsovertuiging of seksuele geaardheid, of fysieke kenmerken als haarkleur, bril of kleding, dan kan het gaan om echt pesten. Wat kan hier, los van het aanpakken van het functioneringsprobleem, aan worden gedaan?

Pestprotocol

Het pestprotocol is uitsluitend gericht op situaties waarbij primair leerlingen betrokken zijn. Voor de medewerkers van de school geldt dit protocol niet, althans zij zijn niet de doelgroep van het protocol, zeker niet in de relatie docent – leerling. Die relatie veronderstelt dat er machtsongelijkheid bestaat tussen een docent en een leerling waarbij de docent  degene is met de meeste invloed/macht. Tegen die achtergrond ligt het niet in de rede dat docenten een beroep doen op de bescherming en de maatregelen die vootrvloeien uit een dergelijk protocol. En hoewel misschien het protocol naar analogie kan worden toegepast, lijkt dat voor docenten geen aantrekkelijke optie. Je moet dan als docent met je pesters het gesprek aangaan en je zult je kwetsbaar op moeten stellen tegenover leerlingen. Wie beschermt in dergelijke gevallen dan de docent?

Dat pestgedrag van leerlingen een serieus probleem kan zijn, blijkt wel uit de omstandigheid dat nog steeds docenten afhaken met psychische problemen, veroorzaakt door de druk van het moeten werken met groepen leerlingen die het gezag van de docent niet meer aanvaarden (hoewel dat in veel gevallen een functioneringsprobleem zal zijn). Daarnaast moet de druk die ouders tegenwoordig uitoefenen op docenten niet worden onderschat. Ook dat is een element dat het vak van docent fors kan verzwaren. Nu zal het gedrag van ouders niet snel als pestgedrag kunnen worden gekwalificeerd, maar een stapeling van verschillende incidenten met diverse ouders in een reeks van jaren heeft vanzelfsprekend hetzelfde effect als een emmer die langzaam volloopt en de docent doet besluiten zijn baan op te zeggen.

Arbeidsongeschiktheid: psychische klachten

Pestgedrag kan ook leiden tot arbeidsongeschiktheid. Wanneer een docent zich dagelijks in een situatie moet begeven waarin hij zich niet meer prettig  voelt, kan dat psychische klachten veroorzaken en tot een ziekmelding leiden. Juist daar waar sprake is van een verminderde psychische weerbaarheid van een docent, is het extra moeilijk om voor een klas te staan met ongemotiveerde leerlingen.

Re-integratie

Een re-integratietraject, gericht op terugkeer in de functie, zal onder dergelijke omstandigheden niet snel succesvol zijn, als de docent een vrees heeft ontwikkeld om voor de klas te staan. Het probleem is dat veel onderwijsorganisaties te weinig alternatieve mogelijkheden hebben voor functies die geen lesactiviteiten kennen om binnen de organisatie tot een geslaagde re-integratie te kunnen komen. In het primair onderwijs wordt er vaak voor gekozen om  een arbeidsongeschikte leerkracht gedurende de re-integratieperiode taken en werkzaamheden als onderwijsassistent te laten verrichten. Dit levert slechts een tijdelijke oplossing op: het verschil in bezoldiging tussen de functie van leerkracht en de functie van onderwijsassistent is zo groot (drie tot vier schalen), dat een herplaatsing in een functie als onderwijsassistent in veel gevallen niet passend is. Door dat salarisverschil wordt dan in onvoldoende mate de restverdiencapaciteit benut.

Ontslag op staande voet

Pestgedrag door leerlingen kan overigens ook tot andere, zeer vergaande, consequenties leiden. Wie kent niet de kwestie die in juni 2014 speelde, toen een leraar van een VMBO-college op staande voet werd ontslagen door zijn school, nadat hij tijdens een excursie een leerling die tot viermaal toe weigerde gehoor te geven aan een opdracht, bij de arm pakte en naar de voorkant van de bus geleidde? De docent werd op staande voet ontslagen, omdat hij volgens de school buitenproportioneel geweld had gebruikt tegen de leerling bij het naar voren leiden in de bus. Dat de leerling de docent verschillende keren had uitgescholden en geweigerd had redelijke opdrachten op te volgen en bovendien zich verzet had toen hij uiteindelijk naar voren werd geleid was voor de kantonrechter wel relevant. De kantonrechter die mocht oordelen over het verzoek van de docent tot loondoorbetaling vond het gedrag van de leerling van groot belang en hij oordeelde dat geen sprake was van het gebruik van buitensporig geweld door de docent (Rb Midden-Nederland, 2 september 2014, ECLI:NL:RBMNE:2014:3839). Deze kwestie laat al zien hoe ingrijpend de gevolgen kunnen zijn wanneer een docent, tot het uiterste getergd, het laat komen tot fysiek contact met een leerling die hem heeft gepest. De rechter moet zich dan vervolgens uitspreken over de vraag of de grenzen van de professionele houding van de docent zijn overschreden, en of daarmee op een adequate manier is gereageerd. Voor een docent, die naar eer en geweten heeft gehandeld en die zich, voorafgaand aan een uitval of een incident met fysieke aanraking al enorm “getest”, zo niet gepest voelt door de leerling of leerlingen, kan het een zeer frustrerende ervaring zijn. Van een sociaal veilige omgeving voor de docent kan in zo’n situatie zeker niet worden gesproken. Vanzelfsprekend is hier ook de rol van de directie van belang: in hoeverre schaart de directie zich achter de docent, of juist helemaal niet? Een goed inzicht in de feiten en omstandigheden is onontbeerlijk, juist als er vanuit diverse belangen druk op de directie wordt uitgeoefend. De vraag is dan hoe de directie zoiets aanpakt. Een beroep op het pestprotocol komt de docent namelijk niet toe, omdat dit protocol niet voor hem is geschreven.

Ik kom daarmee terug op mijn eerdere opmerking dat een pestprotocol vooral geschreven is ten behoeve van de leerlingen en aan de medewerkers geen ondersteuning biedt. Het is daarom ook van belang dat het onderwerp pesten onderdeel uitmaakt van een breder beleid, dat gericht is op sociaal-veiligheidsbeleid binnen de school. Daaronder wordt dus niet alleen begrepen sociale veiligheid voor de leerlingen, maar ook voor de medewerkers die dagelijks werken met deze leerlingen. Wat mij betreft verdienen deze medewerkers ook bescherming. Aanpassing van pestprotocollen helpt daarbij, maar met name het bieden van een luisterend oor en van voldoende ondersteuning door de werkgever is heel belangrijk.

Het is een taak van eenieder om de signalen van pesten in de schoolorganisatie te onderkennen en daar wat mee te doen. Niet alleen voor leerlingen kunnen de gevolgen verstrekkend zijn, maar ook voor de docenten kan pestgedrag ingrijpende gevolgen hebben.

Ad Kerkhof